ДР ЯНКО САБАДОШ
(1928-2016)
Др Янко Сабадош, вєдно зоз Симеоном Сакачом, єден з перших иницияторох
ище зоз шейдзешатих рокох прешлого вику снованя єдней єдинственей орґанизациї
за шицких Руснацох и Українцох Югославиї за ришованє заєднїцких проблемох
у Сербиї, Горватскей и Босни и Герцеґовини. У октобру 1967. року др
Янко Сабадош написал материял под назву „Проблеми културного
розвою при югославянских Русинох-Українцох”, котри, як резултат
велїх скорейших стретнуцох и догваркох у мено ґрупи ентузиястох у котрей
були: Владимир Бесерминї теди зоз Шиду, Янко Фейса зоз Коцура, Штефан
Гудак зоз Петровцох, Микола М. Кочиш зоз Нового Саду, Владимир Костелник
з Вуковару, Дюра Латяк з Руского Керестура, о. Роман Миз з Липовлянох,
Иван Пецюх з Баня Луки, Янко Сабадош з Беоґраду, Симеон Сакач з Нового
Саду и Иван Сваток з Прнявора придати до Покраїнского комитету СКС за
Войводину на розпатранє и ришованє. У тим материялу ше, медзи иншим,
глєдало и снованє орґанизациї-установи за шицких Русинох и Українцох
у Югославиї. Теди согласаносц за снованє такей орґанизациї нє достата.
Медзитим, политични фактори у СР Горватскей потримали снованє Союзу
Русино-Українцох за територию Горватскей, котри на початку 1968. року
у Вуковаре, дзекуюци велькому закладаню Влади Костелника и нєсєбичней
помоци др Янка Сабадоша, и основани. Аж 1988. року, после познатих дружтвених
пременкох у тедишнєй Социялистичней Федеративней Републики Югославиї
указала ше можлївосц за єй снованє. Теди формована нова инициятивна
ґрупа за снованє и пририхтованє Сновательней схадзки будуцого Союзу
Руснацох и Українцох Югославиї, котру творели: др Янко Сабадош, Владимир
Хромиш, Симеон Сакач, др Юлиян Тамаш, Євген Кулеба, Гавриїл Такач и
Борис Гралюк.
Др Янко Сабадош, у сотруднїцтве зоз спомнутима членами Инициятивней
ґрупи написал нови материял под назву: „Проблеми и чежкосци
у витворйованю уставних правох русинскей и українскей народносци у СФР
Югославиї”, а Владимир Хромиш – материял под назву „Уставноґправне
положенє русинскей-українскей народносци у Югославиї”. На основи
тих материялох порушана акция у Союзней конференциї ССРНЮ (дзе теди
бул професийно заняти др Янко Сабадош) и єй Одбор за медзинационални
одношеня на своєй схадзки 15. децембра 1988. року розпатрел тоти материяли.
После тей схадзки др Янко Сабадош написал другу верзию материялу, котра
була на явней розправи.
У першей половки 1989. року отримани схадзки републичних конференцийох
ССРН Горватскей, тиж и Босни и Герцеґовини и Покраїнскей конференциї
ССРН Войводини, на котрих розпатрани проблеми наведзени у спомнутих
материялох и потримани намаганя за їх розришованє, а 11. юлия 1989.
року отримана схадзка Координацийного одбору за медзинационални одношеня
Союзней конференциї ССРНЮ ма котрей принєшени заключеня под назву „Актуални
питаня унапредзованя положеня Руснацох и Українцох у Югославиї”.
У тих заключеньох, медзи иншим, потримане снованє Союзу Руснацох и Українцох
Югославиї.
Зоз тим нє вичерпана активносц Янка Сабадоша коло снованя Союзу. На
Сновательней схадзки, отриманей 12. мая 1990. року у Новим Садзе вон
мал и уводне викладанє о цильох будуцого Союзу.
Понеже др Янко Сабадош векшину свойого роботного вику препровадзел оддалєни
од стредкох културних збуваньох рускей и українскей националней заєднїци,
ширша руска явносц релативно мало позна творче дїло того нашого науковца
и културного дїяча. А його творче дїло нєспорно значне за наш народ
и його културу, без огляду на тото хто як на ньго патри и як го оценює.
Гоч нє бул професийно вязани за дїялносц руских културних институцийох,
вон вше интензивно провадзел процес нашого културного живота и скоро
вше ше активно уключовал до наукових розправох кед бул розпатрани наш
национални идентитет або питаня з обласци дальшого розвою нашей националней
култури и образованя. Нєшка маме красну нагоду блїжей упознац портрет
того велького Руснака, котри праве з науковима арґументами зоз историї
Руснацох ошвицел їх национални идентитет и дилеми котри ше у науковей
явносци у вязи з тим зявйовали и зявюю аж по нєшкайши днї. И нє лєм
то! Мож повесц же скоро цали його творчи опус пошвецени праве тому проблему,
гоч його дружтвена и културна активносц вельо ширша.
Янко Сабадош народзени 19. юния 1928. року у Руским Керестуре у за тедишнї
условия маєтнєйшей польопривредней фамилиї. У тим нашим валалє закончел
и основну школу. До ґимназиї почал ходзиц у Сомборе и там закончел перши
два класи, а вец предлужел у Новим Садзе, дзе 1948. року и матуровал.
Под час аґрарней реформи охабене його фамилиї лєм 5 гольти жеми (бо
оценєне же Янков оцец нє землєдїлец, бо мал совласнїцку учасц у єдней
фабрики, котра тиж була национализована!), а у фамилиї их було штверо
одроснути дзеци, векшина уж були и попристановяни, алє и даєдним з нїх
було потребне помагац. Прето Янко у досц чежких материялних обставинох
предлужел здобувац високе образованє на Правним факултету у Беоґрадзе,
дзе дипломовал 1957. року. После дипломованя жадал робиц у своїм валалє,
алє тедишнї валалски власци го иґноровали як „кулацкого” сина, гоч за
тото нє було причини. Прето вон мушел роботу глєдац вонка зоз свойого
валалу. По кратшей роботи у привреди, у Вербаше, прияти є на роботу
у Заводу за явну управу АП Войводини у Новим Садзе, вец предлужує робиц
у Ради Союзу синдикатох Сербиї и Югославиї, а потим у Союзней конференциї
ССРНЮ на виглєдовацких и аналитичних роботох, одкаль 1989. року одходзи
до пензиї.
Под час роботи предлужел и последипломски студиї и 1974. року маґистровал
зоз тему „Вплїв оддвоєного тредтированя рускей од українскей
народносци у СФР Югославиї на єй културни и политични живот”
на Факултету политичних наукох у Беоґрадзе. Ментор му бул рядови професор
др Радослав Раткович. Под час пририхтованя маґистерскей роботи Янко
Сабадош за потреби Института дружтвених наукох у Беоґрадзе пририхтал
и єдну студию з насловом „Русини (Концепция, политика владаюцих
кругох у державох у котрих жили, конституованє до єдинственей нациї;
вибор литератури, библиоґрафия)”. Докторску дисертацию пририхтал
под насловом „Револуцийни и националноошлєбодительни рухи українского
народу концом 19. и на початку 20. вику” и одбранєл ю тиж на
Факултету политичних наукох у Беоґрадзе 1990. року. Гоч яки значни за
нашу историйну науку, тоти Сабадошово роботи анї нєшка нє доступни нашей
ширшей културней явносци. Та заш лєм, теми зоз тей обласци вон обявйовал
у руских периодичних публикацийох и на наукових конференцийох у Новим
Садзе, Беоґрадзе, Києве, Вуковаре и Руским Керестуре.
У рускей културней явносци ше зявел ище як студент 1951. року зоз приповедку
под насловом „Дуня” (зоз НОБ), обявену у „Руским слове”,
потим зоз приповедку „Врацаю ше нашо” (зоз рабства),
вец 1952. року у часопису „Шветлосц” зоз рецензию (ШВ ч.3, боки 225–235),
под насловом „О велїх нєобявених темох прешлосци и єдней обробеней”
(приповедки Евґения Планчака „Михалова дїдовщина”), потим драму
„Огень в ноци” (ШВ ч.4, боки 292–315) 1952. року. Уж
у першим чишлє спомнутого часопису у 1953. року (на бокох 14–19) обявює
виривок зоз ширшого литературного твору з насловом „Нєщесце
Кирила ,Натеґача”. У истим чишлє (на бокох 49–68) обявює и
статю з насловом „Даскельо слова о нашей драмскей литератури”.
Очековало ше же у Янкови Сабадошови достанєме доброго писателя и литературного
критичара, алє ше обставини пременєли. Янко ше у рокох цо шлїдзели перше
цалком пошвецел студийом, а вец го баржей прицаговала мало позната история
нашого народу. Крем даскелїх винїмкох, цала його творча активносц пошвецена
темом зоз историї Руснацох и Українцох у дакедишнєй Югославиї.
У другей половки шейдзешатих рокох прешлого вику активовал ше на указованю
на проблеми културного розвою припаднїкох рускей народносци у Югославиї
пре нєришени його кадрови и материялни обставини. Гоч и нє вше мал обєктивни
погляди у оценьованю причинох таких обставинох, його активносц наишла
на розуменє єдного числа руских културних дїячох и резултовала зоз формованьом
єдней инициятивней ґрупи з єденац членох зоз Шиду, Коцура, Петровцох,
Нового Саду, Вуковару, Руского Керестура, Липовлянох, Баня Луки, Беоґраду,
Нового Саду и Прнявора, котра 1967. року виробела єден писани реферат
на тему „Проблематика културного розвою при югославянских Русинох–Українцох
(стан, проблеми, дальши розвой)”.
Уж 1968. року публикує статю з насловом „Проблематика културного
розвитку Русинох–Українцох у СФРЮ” у часопису „Шветлосц (ч.
1, б. 61–65), а 1970. року участвує на науковим совитованю у Новим Садзе
зоз тему „Проблеми на линиї опредзельованя Русин–Українєц при
тей народносци у СФРЮ” (Традицийна култура югославянских Русиноих,
„Руске слово” Н. Сад и Етноґрафски институт САНУ Беоґрад, 1971, б. 239–287).
Дзешец роки познєйше участвує на Першим науковим совитованю Русинох
и Українцох Горватскей, отриманим у другей половки юния 1980. року,
у рамикох „Петровского дзвона”, зоз тему „Зоз историї роботнїцкогоо
и селянского руху Русинох медзи Першу и Другу шветову войну”
(Зборнїк роботох, Вуковар, 1981, б. 153–165, видал Союз Русинох и Українцох
Горватскей).
Под час 1987. и 1988. року у часопису „Нова думка” обявел серию статьох
под заєднїцким насловом „Русини и Українци Югославиї медзи двома
шветовима войнами” у седем обсяжних предлуженьох (числа 61,
62 и 63 од 1987. и 64, 65, 66 и 67 од 1988. року). На тим ше нє закончує
библиоґрафия роботох Янка Сабадоша, обявених у наших публикацийох. Ми
их лєм на основи нам доступних жридлох у хвильки писаня того напису
зазначели 15 у „Новей думки”, єдну у рочнїку „Думки з Дунаю”, у „Шветлосци”
5, алє зме свидоми же то нє шицко. Остатнї його виступ зме зазначели
на медзинародней науковей конференциї на тему „Приселєне и живот
Руснацох у Бачкей, Сриме и Славониї 1745–1995” отриманей у
Новим Садзе 27–28 септембра 1995. року у рамикох означованя 250–рочнїци
живота Руснацох на тих просторох. Його тема глашела: „Дружтвени
и културно процеси медзи Русинами у южней Угорскей у другей половки
ХХ вику” (Зборнїк роботох „Руснаци–Русини”, Завод за учебнїки
и наставни средства Беоґрад и Филозофски факултет, Катедра за руски
язик и литературу Нови Сад, 1996, боки 255–280).
Нєшка Янко Сабадош жиє у Беоґрадзе. Уж вецей децениї отримує цесни контакти
зоз визначнима науковцами и културнима дїячами у України, медзи котрима
найчастейши зоз др Олексом Мишаничом, за його живота, и Борисом Олїйником
зоз Києва, та др Павлом Чучком зоз Ужгороду и велїма другима у рижних
нагодох. Нє мож заобисц и цесни контакти зоз Амбасаду України у Беоґрадзе,
зоз чию помоцу обявел кнїжку вибраних текстох Олександра Довженка, преложених
на сербски язик, под насловом „Украјина у пламену”, видату з нагоди
означованя 15–рочнїцинєзависносци України и 50 рокох од шмерци писателя.
Помогли му у тим и проф. др Людмила Попович и студенти Катеди за українски
язик Филолоґийного факултета у Беоґрадзе.
Та и зоз тим нє вичерпана творча робота др Янка Сабадоша. На окремну
вимогу єдного театралного беоґрадского режисера вон тераз пририхтує
документарно–бавену драматизацию текстох зоз кнїжки „Україна у пламеню”,
котра би ше мала виводзиц у єдним зоз беоґрадских театрох. Вериме же
давне литературне искуство Янкови Сабадошови допоможе же би тот проєкт
успишно закончел.
У спатраню цалосней културно–науковей дїялносци др Янка Сабадоша нє
мож заобисц и факт же вон як дружтвени дїяч мал барз значну учасц у
снованю Союзу Руснацох и Українцох Югославиї и Сербско–українского дружтва
у Беоґрадзе, котрому є нєшка и на чолє.
Гоч уж при концу осмей децениї живота, др Янко Сабадош ище ма творчей
моци и остава нам лєм пожадац му длуги и здрави живот и успишне витворенє
зарисованих цильох.
У Новим Садзе, 17. фебруара 2008. року
Дюра Латяк
